alle blogs

Liminaliteit: de tussenruimte in verandering

Organisaties zijn continu in beweging. Oude werkwijzen verdwijnen, nieuwe structuren zijn nog niet helemaal uitgekristalliseerd en medewerkers bevinden zich in een soort tussengebied. In de antropologie noemen we dit ‘liminaliteit’. Daarover gaat dit blog. Lees over de verschillende fasen van verandering, concrete tips voor leiders en communicatieadviseurs en leer in te spelen op de onzekere tijd.

Liminaliteit is een concept dat Arnold van Gennep introduceerde en dat later door Victor Turner verder werd uitgewerkt. Liminaliteit is de fase tussen het oude en het nieuwe, waarin alles even onduidelijk is en bekende kaders vervagen. Bekende Nederlandse antropologen zoals Danielle Braun en Jitske Kramer brengen dit thema regelmatig onder de aandacht, vooral in tijden van onzekerheid zoals we die nu voelen in de gehele samenleving.

Van Gennep beschreef in Rites de Passage (1909) dat overgangsrituelen uit drie fasen bestaan: loslaten, de tussenfase en het opnieuw integreren. Turner benadrukte dat liminaliteit een periode is waarin de normale structuren tijdelijk wegvallen, waardoor er ruimte ontstaat voor verandering en nieuwe verbindingen. Dit helpt enorm om te begrijpen hoe organisaties omgaan met verandering.

Afscheid nemen: loslaten van het vertrouwde

Elke verandering begint met afscheid nemen van het oude. Denk aan een reorganisatie, een nieuwe strategie of een cultuuromslag binnen een organisatie. Net als in overgangsrituelen – zoals een bruiloft of een inwijding – ervaren mensen een vorm van verlies. Het oude bood houvast, het nieuwe is nog onzeker. Dit kan weerstand en nostalgie oproepen. Mensen houden van routines en structuur, en het loslaten daarvan kan ongemakkelijk voelen. Hier ligt een belangrijke taak voor leiders: hoe begeleid je dit afscheid? Is er ruimte voor reflectie en erkenning van emoties, of wordt er direct doorgeschakeld naar het nieuwe zonder stil te staan bij wat verloren gaat?

De tussenruimte: het ongemak van het niet-weten

Na het loslaten van het oude belanden we in de liminale fase: de tussenruimte. De vertrouwde zekerheden zijn weg, maar het nieuwe is er nog niet. Dit is een periode waarin mensen zich onzeker of zelfs ontworteld kunnen voelen. Tegelijkertijd is het ook een kans om te experimenteren en nieuwe mogelijkheden te ontdekken. Turner zag dit als een fase waarin sociale status en hiërarchieën tijdelijk minder belangrijk worden, wat ruimte biedt voor creativiteit en innovatie.

In organisaties zie je dit vaak gebeuren. Teams zoeken houvast, medewerkers vragen zich af wat hun rol wordt en zonder duidelijke leiding kan dit chaotisch aanvoelen. Maar juist hier liggen kansen om nieuwe ideeën te testen en te ontdekken wat echt werkt. En liminaliteit komt niet alleen voor in grote veranderingen zoals reorganisaties; ook in kleinere, subtiele aanpassingen binnen een organisatie, zoals het aannemen van nieuw werk of een subtiele cultuurverandering, bevinden we ons in een soortgelijke tussenruimte. De onzekerheid kan klein lijken, maar de ruimte voor vernieuwing en experimenteren blijft aanwezig.

Het nieuwe vormgeven: structuur en betekenis geven

Op een gegeven moment begint alles weer op zijn plek te vallen. Structuren worden hersteld, nieuwe werkvormen worden ingevoerd en mensen vinden hun draai. Dit is de fase die Van Gennep ‘reincorporatie’ noemde: de overgang is voltooid en het individu (of in dit geval de organisatie) heeft een nieuwe status.

In deze fase is het belangrijk om betekenis te geven aan wat er gebeurd is. Wat hebben we geleerd? Wat nemen we mee en wat laten we achter? Dit is ook het moment om nieuwe rituelen en symbolen te introduceren die de overgang markeren. Turner benadrukte dat succesvolle verandering vaak gepaard gaat met sterke symboliek en gezamenlijke momenten om de nieuwe realiteit te omarmen.

De rol van leiderschap in liminaliteit

Leiders hebben een belangrijke taak in het begeleiden van deze tussenfase. Een goede leider:

• Erkent het afscheid: Geeft ruimte om stil te staan bij wat was en helpt medewerkers om het oude los te laten.
• Omarmt onzekerheid: Begrijpt dat de tussenfase ongemakkelijk is en biedt vertrouwen zonder alles direct dicht te timmeren.
• Stimuleert experimenteren: Ziet de tussenruimte als een kans voor vernieuwing en moedigt medewerkers aan om nieuwe ideeën uit te proberen.
• Geeft betekenis aan de verandering: Zorgt ervoor dat de overgang niet alleen een praktische verandering is, maar ook een helder verhaal krijgt waar mensen zich in kunnen vinden.

Wat betekent dit voor communicatieadviseurs?

Voor communicatieadviseurs is het essentieel om de dynamiek van liminaliteit te herkennen en hierop in te spelen. In onzekere tijden hebben medewerkers behoefte aan duidelijke en empathische communicatie. Een communicatieadviseur kan hierbij helpen door:

• Transparantie te bieden
  Geef uitleg over de context van de verandering, de aanleiding en het beoogde doel. Bijvoorbeeld via een interactieve Q&A, een blog van de bestuurder, of een visuele tijdlijn van de transitiefase. Zo begrijpen medewerkers wat er speelt en wat hen te wachten staat.
• Verhalen en symboliek te gebruiken
  Maak overgangen tastbaar door middel van storytelling. Deel bijvoorbeeld ervaringsverhalen van collega’s die de verandering al doormaken, gebruik metaforen (zoals ‘de brug tussen twee oevers’) of introduceer rituelen, zoals een symbolisch afscheidsmoment voor een oude werkwijze of het gezamenlijk vieren van een eerste stap in het nieuwe.
• Een luisterend oor te bieden
  Creëer bewust ruimte waar medewerkers hun zorgen, ideeën en vragen kunnen delen. Organiseer bijvoorbeeld een ‘luistersessie’, kleine groepsgesprekken met leiders, of een laagdrempelig digitaal prikbord waar geluiden uit de organisatie worden verzameld en teruggekoppeld.
• Continuïteit te bewaken
  Zorg dat de verandering niet slechts tijdelijk is, maar ook daadwerkelijk verankerd raakt in de organisatiecultuur. Blijf communiceren, ook als het nieuwe al in gang is gezet: hoe ontwikkelt het zich, wat werkt goed, en wat leren we onderweg? Zet bijvoorbeeld een ‘veranderjournaal’ op waarin periodiek updates en successen worden gedeeld.

Liminaliteit: Van onzekerheid naar nieuwe kansen

Liminaliteit voelt vaak oncomfortabel, maar biedt ook een enorme kans. Het is een fase waarin oude patronen doorbroken kunnen worden en nieuwe mogelijkheden ontstaan. Door als leider bewust om te gaan met deze tussenruimte – door afscheid te markeren, onzekerheid te managen en betekenis te geven aan het nieuwe – kan een verandering niet alleen soepeler verlopen, maar ook blijvend impact hebben.

We leven in een wereld die continu in beweging is. Liminaliteit is dus niet iets dat af en toe voorkomt, maar eerder een constante realiteit. Hoe beter we leren omgaan met deze tussenruimte, hoe beter we organisaties kunnen helpen om niet alleen veranderingen te ondergaan, maar ze actief vorm te geven.

Zit jouw organisatie ‘tussen het oude en het nieuwe’?

Merk je dat er veel in beweging is, maar dat houvast en richting nog ontbreken? Dan bevind je je waarschijnlijk in een liminale fase – een periode vol potentieel voor vernieuwing en groei maar ook onzekerheid. Wil je scherper krijgen wat er speelt, of zoek je ondersteuning om deze tussenfase goed te begeleiden – in communicatie én in proces? Jori, onze organisatieantropoloog, denkt graag met je mee.