Rituelen zweverig? Helemaal niet! Lees hoe rituelen je organisatiecultuur versterken
Bij rituelen denk je snel aan dansende mensen om een kampvuur met voodoo-poppen. Toch is een ritueel helemaal niet zo zweverig als je denkt. We hebben namelijk allemaal zo onze rituelen. Thuis, maar ook op werk. Rituelen helpen bij het vieren, verwerken, verbinden of veranderen. Denk bijvoorbeeld aan het jaarlijkse cadeau voor verjaardagen van collega’s. Een groot event bij de aftrap van een reorganisatie. De herintroductie op kantoor na lockdown. Maar wat heb je hieraan in organisaties? Lisa zoekt het voor je uit.
Het museumbezoek is weer toegestaan en daar heb ik meteen goed gebruik van gemaakt. Een bezoekje in eigen stad: de tentoonstelling ‘Oceanië’ van Museum Volkenkunde. Ik kwam erachter dat ik vrij weinig wist over Oceanië (Wist je bijvoorbeeld dat het bestaat uit 20.000 eilanden en er 1800 (!) talen worden gesproken?). Daarnaast bracht het bezoek inspiratie voor deze blog. Culturen in Oceanië zijn veel groepsgerichter dan het individualistischere Nederland. Ze hechten daar ook veel waarde aan rituelen voor belangrijke momenten, overgangen, zoals de geboorte of dood. Rituelen versterken hun cultuur. Een reden om me eens te richten op onze cultuur, en dan nog iets specifieker: onze organisatiecultuur. Lees hier waarom rituelen onze organisatiecultuur versterken.
Wat is precies een ritueel?
Een ritueel is een sociale actie waarin de waarden en identiteit van een groep getoond worden bij een specifiek evenement (Islam en Zyphur, 2009). Het bestaat uit een aantal herkenbare elementen, zoals herhaling, het is gepland, het heeft iets speciaals (iets anders dan de alledaagse meetings) en het is collectief, nooit individueel.
Oké, maar wat heb je aan rituelen in organisaties?
Waarom hebben wij zo onze rituelen? En wat brengt het organisaties? Verschillende onderzoekers geven daar antwoord op, bijvoorbeeld Beyer en Trice (1987). Zij ontdekten dat rituelen helpen bij…
- Het (opnieuw) in evenwicht brengen van medewerkers’ behoeften aan stabiliteit en verandering;
- Het managen van angst;
- Het geven van betekenis en richting;
- Het opbouwen van solidariteit en betrokkenheid in de organisatie;
- Het versterken van belangrijke gebeurtenissen.
Genoeg reden om eens te kijken naar je eigen organisatierituelen, toch? Onderzoekers Islam en Zyphur (2009) hebben het effect van rituelen in organisaties samengevat in een model.
In het kort zie je in het model dat rituelen een overgang markeren naar een nieuwe situatie en helpen bij het vormen van cultuur. Of dit nou een fusie is of de overgang van werken op kantoor na de lockdown. Met rituelen maak je de toekomstvisie van de organisatie duidelijk en creëer je betrokkenheid en groepsgevoel in de organisatie.
Good to know. Maar, wat is die ‘liminale fase’ in het model?
Bij verandering heb je altijd een ‘liminale fase’; de onzekere fase. Antropoloog Jitske Kramer benadrukt het belang van rituelen en de onzekere fase tussen de oude en de nieuwe situatie. Zoals bij een fusie. Je bent namelijk niet op donderdagmiddag 14:15 uur gefuseerd inclusief nieuwe cultuur. En je werkt niet meteen makkelijk weer op kantoor in de anderhalvemeter-omgeving. Dat heeft tijd nodig. En dat is een ongemakkelijke tijd.
Kramer: “De liminale fase is een fase van veel onzekerheid. Er is afscheid genomen van het oude, maar het nieuwe is nog niet ingeluid. We houden niet van onzekerheid. Het is echter juist in deze fase waarin “het nieuwe” gevormd wordt. De onzekerheid biedt ook ruimte voor nieuwe ideeën. Mensen krijgen een nieuwe positie, functie en status. Nieuwe leiders staan op, oude vertrekken. We bedenken opnieuw waar we voor staan, wat we willen bereiken en hoe we dat willen doen. Het is belangrijk om ook het einde van die fase te markeren met een feest of ander ritueel. Zo’n ritueel markeert het einde van de chaos en luidt de nieuwe identiteit in.”
Antropoloog Danielle Braun heeft bijvoorbeeld een mooi ritueel voor bij een fusie: “Heb je met een fusie te maken? Organiseer een vrijgezellenfeestje voor de oude club. Zo maak je een overgangsperiode en voorkom je dat er vijf jaar na dato nog een Whatsapp-groepje is met die oude club.”
Ontdek de 3 strategische rollen van rituelen
Van den Ende en van Marrewijk (2017) onderzochten het gebruik van rituelen bij projecten, zoals bij de afronding van de bouw van de Hanzelijn (een spoor tussen Lelyland en Zwolle). Bij de afsluiting van de bouw organiseerden zij een feestelijk event voor de bouwers. De bouw werd feestelijk afgesloten met champagne en het publiekelijk ‘drukken op een rode knop’ door de president-directeur. Dit zorgde voor een symbolische afsluiting van de bouw voor de medewerkers. Het kunnen voor het oog vrij normale zaken zijn, zoals zo’n opleverfeest. Het is goed om te bedenken wat het strategische effect is van dit soort rituelen.
Van Ende en van Marrewijk ontdekten dat rituelen een strategische rol hebben in:
- Het betrekken van een publiek;
- Het stimuleren van steun van je doelgroep en;
- Het versnellen van transities of overgangen via een ‘point of no return’.
Rituelen helpen ons om de overgang te maken van oud naar nieuw volgens Braun. In bijna alle oude stammen is uitroken hét ritueel om afscheid te nemen van een periode of persoon. “Dat moeten wij ook doen met corona: collectief gebruikte mondkapjes verbranden. Die kwade geest moet weg!”
Onderstaand een korte uitleg:
1. Rituelen helpen om je publiek of medewerkers te betrekken
Ieder ritueel uit het onderzoek trok de aandacht van het publiek door een belangrijk moment (een mijlpaal of transitie). Dit moment stimuleerde het publiek om over het projectproces na te denken. Je gebruikt rituelen om:
- Belangrijke boodschappen te communiceren;
- De voortgang van een project te tonen;
- Een mijlpaal of prestatie te presenteren;
- Een plan vorm en zichtbaarheid te geven.
Ook intern kan je hierop inzetten. Denk bijvoorbeeld bij de opening van een nieuw pand, de introductie van nieuw beleid of de afsluiting van fulltime thuiswerken in coronatijd. Voor dit laatste heeft veranderkundige Ameike van der Ven tips geschreven. Want hoe pak je dat aan? Als medewerkers weer langzaamaan op kantoor mogen werken?
Van der Ven: “Van lockdown naar lockout. Het is een nieuwe overgang, een nieuwe verandering. Een moment om bij stil te staan. Een ritueel hiervoor zorgt niet alleen voor een gezellige samenkomst, maar juist voor een gedenkwaardigs en transformerende bijeenkomst. Het geeft ruimte voor emoties die medewerkers ervaren.
De belangrijkste tip: vraag waar mensen behoefte aan hebben en wat ze nodig hebben om opnieuw te landen in de nieuwe situatie. Zorg voor betekenisvolle bijeenkomsten met rituelen om mensen te helpen de transitie te maken van lockdown, naar lockout. Vind samen antwoorden op de volgende vragen:
• Wat heb je ontdekt de afgelopen weken?
• Wat miste je echt?
• Wat miste je helemaal niet?
• Welke conclusies heb je daaruit getrokken voor jezelf/ voor het werk?”
Deze vragen kan je met elkaar beantwoorden tijdens een sessie op kantoor en samenvatten in een grote poster die je ophangt op kantoor. Zo sta je stil bij een gekke periode, geef je ruimte om de emoties hierover te delen en stimuleer je een overgang naar een andere situatie, een ander ‘normaal’.
2. Rituelen helpen bij het krijgen van steun van je doelgroep
Het verkrijgen van draagvlak is een belangrijke opgave bij nieuwe projecten of veranderingen. Een ritueel kan helpen om steun van je doelgroep te krijgen. De onderzoekers zagen dat gezaghebbende figuren een belangrijke rol hierin spelen. In sommige gevallen betekende dit een bezoekje van een minister, of zelfs de koningin. Maar, als dit gebeurt, is je ritueel nog niet compleet. Wanneer dan? Zie nummer 3:
3. Rituelen helpen bij het versnellen van overgangen
Braun: “Er is een ritueel nodig om verschil te overbruggen en overgangen te markeren. Daarom zijn rituelen ook corporate zo belangrijk.”
Een ritueel is een goed instrument om stil te staan bij een nieuwe periode. Denk bijvoorbeeld aan de start van deels op kantoor werken na lockdown. De onderzochte rituelen van Van den Ende en Marrewijk (2017) hadden allemaal een gemeenschappelijke deler: alle rituelen hadden een cruciaal moment met een symbolisch gebaar. Daar gebruikten ze objecten voor, zoals het drukken op een rode knop, een lintje doorknippen, het zetten van een handtekening op een overeenkomst of het breken van een fles champagne. Het betekende allemaal dat het een ‘point of no return’ was. Een punt van een omslag, een start. Deze materiële elementen helpen om een overgang te markeren.
Wat zijn de rituelen in jouw organisatie?
Organisatierituelen geven medewerkers handvatten om veranderingen door te komen. Het zorgt voor zekerheid en een soepelere overgang. Daarnaast verheldert het de (organisatie)visie op de toekomst en stimuleert het groepsgevoel tussen medewerkers.
“Rituelen hebben impact. Ze zorgen dat we het buitengewone van het gewone kunnen onderscheiden. Ze markeren overgangen. Zetten de norm. Geven aan wat gewenst en ongewenst gedrag is. Bieden troost bij tegenslag. Laten ons successen vieren.” – Danielle Braun, corporate antropoloog.
Heb jij de rituelen in je organisatie al helder? En zie je misschien kans om die te versterken? Reageer vooral! Ik ben benieuwd naar jouw ervaringen.
Benieuwd naar een stappenplan voor het vormen van een ritueel?
Bekijk dan mijn artikel voor Tijdschrift voor Ontwikkeling in Organisaties (december, 2021). Hier heb ik een stappenplan geschreven zodat je zelf jouw organisatieritueel kan vormen of versterken. Klik hier om het artikel gratis te downloaden.
